1.AYETLE ÖZE YOLCULUK
Rahman ve rahim olup ismi Allah olanın gücü ve kuvvetiyle…
Fatiha suresi Besmele ile başlar. Besmele, Tövbe suresi dışındaki her surenin başlangıç ayetidir. Tövbe suresinin ilk ayetinden önce ise, besmele okunmaz. Çünkü Tövbe suresinin ilk ayeti, Allah’ın kullarına lahuti âleminden direk hitabı olup bir ültimatom mahiyetindedir. Zaten Besmele, kulun lahuti sezgileri hissederek ayetleri okumaya başlamasına vesile olur. Kur’anın ayetlerini okurken, Tövbe suresinin başındaki ayetin dışında kalan hangi ayeti okursak okuyalım, öncelikle okumaya Besmele ile başlamalıyız. Çünkü ancak Besmelenin anlam içeriği ile hemhal olunduğunda, ayetler anlaşılır olmaktadır. Besmelenin işaret ettiği mana içeriği, her surenin ilk ayeti olmasıyla beraber, Allah’ın ayetlerini yaşantımızda hissetmemiz için de temel unsurdur.
Besmele, kişiyi özündeki kuvvet ve kudreti yaşatmaya yönlendirdiği için, namazda sessizce ve gönülden hissedilerek okunması icap eder. Besmeleyi kişi bizzat kendisi hissedeceği için, cemaatle kılınan namazda dahi imam tarafından sessizce okunulup, her kişinin bizzat okuyup anlamını hayatına aktarması hedeflenir. Ancak okumasını bilmeyenlere telkin amaçlı sesli okunmasında da bir mahsur yoktur.
O zaman Besmelede hissedilmesi istenilen olay nedir? Besmelenin hemen başında Bب harfi bulunur. Şimdi Fatiha suresini tetkik edip birimsel olarak kendi payımıza düşene odaklanalım. Elbette ki kuluz, hatamız olabilir. Umarım rabbimden, inşallah ayağımız kaymadan sureyi bitiririz. Bب harfi Besmeleye üç anlam katar; onlar da istiane, musahabe ve mulabese anlamlarıdır. Şimdi bu üç manayı katarak anlamlandıralım.
Birinci anlam olan istiane yani yardım anlamını Bب harfine kattığımızda Besmeleyi şöyle anlayabiliriz. İsmi Allah olanın yardımıyla, hâlihazırda yaptığım eylemi yapmaya koyuluyorum. Yani ben, yaptığım her eylemi sadece ismi Allah olarak bana bildirilenin bende zuhur ettiği güç ve kuvvetle yaparım.
İkinci mana olan musahabe yani beraberlik anlamını Bب harfine kattığımızda Besmeleyi şöyle düşünebiliriz. Yani ben varlığımı, “Allah’ın ilminde” “Allah’ın ilminden” “Allah’ın ilmiyle” bulmuş bir bireyim. Bu üç tabiri iyice tefekkür edelim. İşte benim bu varlığım, Allah’ın mutlak ilmine bağlı olarak var edilip öylece ilmi bir varlık olarak yaşamını sürdürmektedir. Yani ben her ne fiil işlersem, onun mutlak ilminin içinde var olan bir ilmi varlık olarak işlemekteyim. Allah’ın mutlak ilminin bende zuhur ettiği ilim ile de ben, hâlihazırda yapmış olduğum eylemi yapmaktayım.
Kendisini bize Allah ismiyle tanıtmış olan, kendisine HU işaret zamiriyle işaret edilen mutlak ve yegâne vücut sahibi olan zat, Bi-z”zat” kendisi kendi ilmini, kendinden kendine diyeceğimiz bir şekilde, mahiyeti itibarıyla ise, asla içeriğine muttali olamayacağımız bir tarzda seyir etmektedir. Yaptığı seyirde ise, ne insana ne de başka bir varlığa ihtiyacı söz konusu değildir. Ama hükmü dâhilinde seyrine ortak olacak bir varlığı var edip onunla da seyir etmek isteğiyle insanı yarattı. Onun yanı sıra bir vücut sahibi ve mutlak benlik sahibi olamayacağı için, bunu sanal benlik sahibi olarak yarattığı varlıklarla yaptı.
Bu seyir için öncellikle cinleri var etti. Daha sonra ise, tam donanımlı olarak insanı yarattı. İşte bu yaratım bir mecburiyet olarak değil, tamamen Allah’ın lütfu olarak gerçekleşti. Ama seyrine ortak varlık yarattı diye de, kimseyi hükmüne ortak etmedi. Onun hükmü gene de tümüyle kendinde kaldı. Sadece ayrı ayrı seyirlerin olması için sanal benlikler yaratıp onlarla da var ettiği âlemlerin seyrini yaptı. Bu seyrin en mükemmelini ise, Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi ve sellem efendimiz ile gerçekleştirdi. Biz insanlar ise, muhammedi nurla nurlanarak bu seyre bir nebze komşu olmaya gayret ederiz.
İnsan şeklinde var edilen varlığımız, bir vücud sahibidir. Bu vücud asla inkâr edilemeyecek şekilde, beş duyu ile görünen veya görünemediği halde akli olarak tesbit edilen, tüm yönleriyle mevcut olan bir yapıdır. İşte bu yapı, kendisine “sanal ‘ben’lik” verilmek suretiyle reel bir yaşama kavuşarak ikinci bir varlık gibi görülmektedir. Ayrıca Allah, insana sanal benlik vermek suretiyle ilim, irade ve kudretle donatarak farkındalığına kavuşturmuştur.
İşte bu farkındalık, HU işaret zamiriyle işaret edilen mutlak ve yegâne vücut sahibi olan zatın, Allah ismi aynası ile kendi öz seyriyle beraber, kendi öz ilmini insanla da seyir etmesinin insanda oluşturduğu seyir farkındalığıdır. İnsanın bundan başka bir yapısı da mevcut değildir. İşte biz Besmeleyi okurken söyleriz ki; ben bu yapının farkında olarak, hâlihazırda yapmayı niyetlendiğim fiilimi yapmaktayım.
Besmelede Allah bize şunu öğretiyor; diyor ki ey insanlar kendinizi ayrı bir güç sahibi zannetmeyin, tüm gücünüzün ve kuvvetinizin kaynağı benim. İşte bu noktada bilelim ki Allah, insanı kendisi için seyir alanı eyledi. İnsan, sanal benlik sahibi olarak kendisi de bu seyri yaptığı için, seyredilen güzelliklerden zevk almaktadır. Sanal benliğini bu seyrin kaynağı olarak görüp Allah’ın kendisinde zuhur ettiği ilahi tecellileri unuttuğunda ise, mutlak seyir sahibi olan Allah’ın ilmiyle senkronizeden mahrum kalır. Bu mahrumiyet, kişinin azaba duçar olmasına sebebiyet verir.
Allah var ettiği her varlıkta olduğu gibi, bizle de kendi ilmini seyir etmektedir. Allah bizle kendi ilmini seyrederken, diğer varlıklardan farklı olarak, sanal benlik sahibi kıldığı biz insanlarda, bize yansıyan ilminin gereği ve hükmü dâhilinde, değişim ve dönüştürme kuvvesi de meydana getirmiştir. Bu değişim isteğimize göre oluşur. Bunun sonucunda ise, bizle oluşan seyrin içeriği de değişir. Öylece bizdeki Allah’ın seyir mahalli, genişleyip daralır. Seyir mahallimiz, daraldığında bize azap olarak geri dönüşüm yaparken, genişlediğinde ise bize zevk alanı olarak yansıyacaktır. Eğer böyle olmasaydı, dünyada olmamızın anlamı da olmazdı.
Bize verilen irade ve bizde zuhur eden isteğimize göre, bize yansıyan değişim ve dönüşümle, ya nimete erenler gibi bir kıvama kavuşuruz. Ya da bizde oluşan yanlış bir kıvamla sonsuz nimetlerden mahrum kalanlar gibi bir kıvamla şekilleniriz. Zira kişi Allah’a yaklaştıkça seyirdeki zevki artacağı için, yaşayacağı güzellikler de çoğalacaktır. Onun için bizim ile gerçekleşecek olan müspet seyrin sonucu olarak, Allah bizden razı olmuş halde bizleri sonsuz cennetlere ulaştıracaktır. Aksi durumda ise, bizden razı olmayacak ve mahrumlardan eyleyecektir.
Biz Allah’a olan kulluğumuzun hakikatini hissettikçe, yeryüzünde olan hürriyetimiz artacak, Allah’a olan kulluğumuzu unuttukça da, Allah’ın mahlûkatı önünde el pençe durmaya mahkûm olacağız. Zaten tüm varlığımız, onun bizle seyir ettiği kendi esma bileşimi sonucu var olmuş ve onunla kaimdir. İşte bunu idrak ve bu idrakle yaşayış, en büyük mertebe ve en geniş üzgürlük olacaktır. Yani burada Allah, senin “ben”inle, senle senden kendi ilmini seyir ediyor. Zaten mülk mutlak olarak onundur. Bize verilen sanal benlikle ve sonsuzluğa bakan ruhun bize üfürülmesi nedeniyle kendimizi müstağni sandığımız kadar da ondan uzağa düşeriz. İşte Allah, tüm olayı bize izah edip gerekli çalışmaları yapmamızı, tefekkür edip akıl etmemizi ve öylece hamd edip seyrine ermemizi istiyor.
Bب harfi Besmelede üçüncü mana olan mulabese yani giyilen elbise anlamıyla geldiğinde ise, şöyle bir hissiyat verir. Ben tamamıyla Allah’ın mutlak ilminin oluşturmasına bağlı olarak onun ilminin içinde var oldum. Onun ilmi, bir elbise gibi beni kuşatır ve ben onun ilminin kuşatmasıyla hâlihazırda yaptığım eylemi yaparım. Örneğin bir damla yağ nehrin üzerine dökülünce, o bir damla yağ, nehrin onu sarması ve sürüklemesiyle gider. Kendi hareket alanını suyun onu sürüklemesiyle başarır. Nehrin suyu onu adeta bir elbise gibi sarmalar ve gidebildiği yere kadar ulaştırır.
Öncellikle bu üç manayı iyice tefekkür edelim. Zihnimizde ve düşünce dünyamızda iyice oturtalım. Öylece Fatiha’yı adım adım ve tane tane okuyalım. Zira Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi ve sellem efendimiz namaz kılarken, Fatiha suresinin harflerini sayılabilecek kadar yavaş okuyormuş. Öylece içeriğini hissedip normal yaşantımıza o bakışla bakabilme hedefini bize öğretmiştir. Bizler de namaz kılarken, okuduğumuz ayetlerin ve yaptığımız eylemlerin manalarına dalarak namazımızı eda edelim. Namazdan edindiğimiz hazla afakımızı seyre dalalım. Böylece namazın tadına varıp rahmana sadık kul olalım.
Bizim için esas amaç bu üç manayı yaşam alanı edinmek olmalı ki, bu da zikir ve tefekkürle kolaylaşır. Yoksa tüm edindiklerimiz olayın ilmini bilmekle münhasır olur ki, onun da ölüm ötesinde hiç bir faydası olmayacaktır. Ölüm ötesinde edindiğimiz ilimden fayda sağlamamız için, bizde tam bir teslimiyet olmalıdır. Tam teslimiyete götürücü amelleri ölüme dek devam ettirmeliyiz ki hakkın yüzü hep bize dönük kalsın.
Sonra Rahman kelimesi gelir. Bu üç manayı katıp Allah’ın güç ve kuvvetini az düşündükten sonra, yani sıfat âleminde kısaca bilincimizi gezdirdikten sonra esmaya ineriz. Rahman deriz. Yani tüm manaların aşikâr olduğu seyir âlemine dalarız. Daha doğrusu seyir âlemimize dalarız. Bunu dışarıda değil kendimizde hissetmeye çalışırız.
Sonra da Rahîm deriz. Yani birbirleriyle etkileşime giren manaların oluşum alanlarını bir nebze özümüzde seyir ederiz. Öylece gayrete gelip biz de çalışmaya azmederiz. Zira her varlık gibi biz de rızkımızı ondan ediniriz. Öylece onun gücüyle eylemde bulunduğumuzun farkındalığına ulaşırız.
2.AYETLE ÖZE YOLCULUK
Âlemlerin terbiye edicisi olan Allah, terbiye ettiği âlemlerini en iyi değerlendirendir.
Allah âlemlerin mutlak terbiye edicisidir. Çünkü kendinden kendine diyebileceğimiz bir vaziyette zuhur edip seyir ettiği tüm tecelliler kendine aittir. Kendi tecellilerinden hangi tecelliyi niye tecelli ettiğinin kararı da, bizzat kendisinin mutlak hükmüyle gerçekleşir.
Fatiha Kur’anın hem ana sınıfıdır hem de anasıdır. Nesil anneden yeryüzüne açıldığı gibi, tüm Kur’an ayetleri de, Fatiha suresinden açılımıştır. Zira Kur’an üç kısımdır, yani Kur’anın verdiği üç mesaj vardır. Bunlar insandan bakış ile Allah’ın tanıtımı, insanın tanıtımı ve insan ile Allah arasında oluşan münasebet. İşte Fatiha süresi de üç bölüm olup bu kısımları özetler. Fatiha suresinin her bir bölümü Kur’anın bir bölümüne denk gelir. Böylece tüm ayetler insanın öz konumunu bildirir. Kur’anda insanın konumunu bildiren tüm ayetler Fatiha suresindeki ayetlerin genişçe açılımıdır.
Hamd, kâinattaki yaratılmış ve yaratılmakta olan, tüm varlıkların nitelik ve niceliklerinin Allah’ın zati nurunun yani zati ilminin tecellisi olduğu hakikati anlamına gelir. Bunun hakikatini da ancak Allah bilir. İşte onun için de mutlak hamd Allah’a mahsustur. Çünkü Allah rabbul âlemindir. Hamd kelimesinin başına EL takısı gelmiştir. EL takısı geldiğinde, kelimeye mutlak bilinen anlamı katar. Hamdın kelime manası ise, değerlendirme anlamındadır. Yani hamd, mutlak olarak bilinen, zati değerlendirme olarak karşımıza çıkmaktadır. Sonraki kelime “lillahi”dir. Hemen Allah kelimesinin başında lam harfi vardır. Lam gelen kelimeyi has edererek ona ait eder. Çünkü yaratılan varlıklar olması gereken gibi onu tanıyamaz. Tanıyamadığı için de tam olması gereken gibi hamd edemez. Dolayısıyla ayet, mutlak değerlendirme sadece Allah’a aittir diyerek bizi uyarmaktadır. Bizim hamdımız ancak, hamdın Allah’a ait olduğunu idrak etmemizdir. Niye peki? Çünkü rabbul âlemin odur. Her şeyin sahibi odur. Ancak o kendisi nurunun hakikatini hakkıyla tanır. Tanıttığı kadar da bilinir.
Allah’ın her bir esmasını bir âlem gibi düşünürsek, karşımıza anlam olarak şu çıkar; bendeki tüm esmaların rabbi yani aksettiricisi Allah’tır. Allah’ın sayısız esması vardır. Bu doksan dokuz esmalar ana hatlar ile bize verilmiş ve onlarla bizim varlığımız oluşturulmuştur. Esma-ül hüsna olarak özetlenen ve tüm açılımlarıyla sonsuz ve sınırsız olarak ondan tecelli eden nurun yani tüm ilmin kaynağı odur. “Rabbul âlemin” yani âlemlerini terbiye edendir. “Rab” terbiye edendir. “Âlemin”, tüm âlemleri, yani beni, seni ve her şeyi bizzat kendi esma kuvvelerinin tecellileri olarak seyir edip, bizzat kendi istediği şekilde bir araya getirip birleşik yapandır. Yani terbiye edip kıvamını vererek bileşimleştirendir.
Tabi bileşimleşme oluşum aşamasıyla alakalıdır. İnsanın da varlığı bu bileşimlerden bir bileşkedir. İnsanın bileşiminin içeriği ise, gene Allah’ın hükmü dâhilinde değişim yapma kuvvesiyle harmanlaşmıştır. Dolayısıyla insan, iradesini kullanıp nimete erenler gibi kendisinden Allah’ın inşasını tecelli imkânına kavuşturulmuştur. İşte bu imkân da, onun bileşimsel alanının içinde yer almaktadır.
Mutlak değerlendirmenin Allah’a ait olduğunu ve yaratıcının o olduğunu dillendiren kişi, artık herhangi bir insan hakkında değerlendirme yapmaz. İnsana sahip olduğu kıvamı verenin rabbi olduğunu bilir. Tek yapması gerekenin ise, kıvamını yani terbiyesini bozan kişiyi, yani bileşimini yaratılış fıtratından saptıranı ikaz edip fıtrata dönmesini sağlamak olur. Nimete erenlerin sahip oldukları fıtrata dönmeyen kişiye de, Allah’ın mahlûkatına zarar vermediği müddetçe, kimse ona dokunamaz. Ama çevresine zararlı bir kişiliğe sahip olup insanların canına veya malına zarar veriyorsa, kişiyi zarar yapamaz hale getirmek, örneğin adam öldüren kişiyi, adam öldüremeyecek şekilde etkisiz hale getirmek, Allah’ın kulları üzerindeki hakkıdır. Bu hak ise, nefsi müdafa hakkı dışında, yargılamak ve aldığı cezayı icra etmek, memleketi yöneten kudretin eliyle yerine getirilir.
Elhamdü lillâhi rabbil’alemin dediğimizde, artık insanları düşünüp direk fiillerini değerlendirmeyelim. Ama o işlenen fiilleri, kendi isteklerinin sonucu olarak onlardan inşa edenin Allah olduğunu bilerek, onlardan oluşan fiilleri fıtrata uygun olarak tekrar kıvama getirmek için yapılması gerekenleri düşünelim. Zaten içsel yapı fıtratla uyumlu olunca, tüm sakat fiillerde bertaraf olacaktır. Bunun yerine onları küçümseyici bir şekilde düşündüğümüzde ise, o işlenen fiiller için kendi alt yapımızı programlamış oluruz. Ve o program başımıza gelmeden de dünyadan çıkmayız.
Onun için de, insaların hakkında yargıda bulunmak isteyen nefsimizin fısıltısını, olayın hakikatını kendisine sunmak suretiyle düşüncesinin yönünü değiştirelim. Çünkü akıl melekesi ile nefsimizi tatmin ettiğimizde, nefsimizin fısıltısının yönü, olması gereken gibi değişecektir. Nefsin fısıltısı hiçbir zaman susmadığından, sen onu hak ile tatmin etmezsen, batıl inanışlarla dolacaktır. Öylece nefsimizi ikna etmek suretiyle, insanları hafızamızda mahkûm etmek isteyen nefsimizi islah edelim. Zira nefsimizin davranış şekli, yaptığımız amellerle yön değiştirecektir. Bu amellere uygun olarak da, Allah isteğimiz doğrultusunda yaratımını yeniden şekillendirecektir.
Olayın hakikatini anlamaya çalışıp, yapılan fiilin kişinin kendine ait bağımsız gücüyle yapmadığını ama iradesiyle istekte bulunup ortaya çıkan fiilin Allah’ın kudretiyle oluştuğunu ve karşılığını da rabbinden bulacağını bilelim. Çünkü kişide gizlenen esma bileşkesi o anda kişiden o fiilin zuhuruna sebep olmuştur. Bu sebepten ötürü de Allah, kişiden o şekilde yaratımda bulunmuştur. Çünkü ondan zuhur eden tüm çıktı, Allah’a aittir ve varlığını Allah’ın nurundan alır. Buna iman etmişiz. Böylece imanın getirisi olan mutlak seyri, yaşamımızda zikir ve tefekkürle uygulamaya geçiremeye çalışalım.
İşte kınanması gereken şey, kişide oluşan kötü eylemin niye o kişide ortaya çıktığı değil, yaptığı eylemin kaynağı olan fıtratını, İslam fıtratının tersine bir fıtratla, terbiyesini niye bozduğunadır. Çünkü insana, terbiyesini bozabilecek veya daha da güzel bir şekilde terbiye edebilecek irade verilmiştir. Kişide oluşan irade çerçevesinde Allah kulunda gücünü zuhur ettirip iradesine uygun yaşamasını sağlar. İşte kişinin terbiyesi bozulursa, kişiden terbiyenin yönelimine uygun fiiller zuhur edecektir. Bunun kadar da doğal bir durum olamaz.
Yani kınama, fiili niye yaptığına değil, yapılması istenilenin aksini gerektirecek şekilde fıtratını bozmasınadır. Zira fıtrat bozulduğunda ise, zaten fıtrata uygun fiiler otomatik olarak tecelli edecektir. İşte fıtratın kıvam şekli, kaderin oluşum halidir. Fıtrat üzerine yapılan her denge değişimi ile kaderin zuhur şekli de ayrı vecih alacaktır. İnsanların fıtratlarını Allah’ın yaratım fıtratına çevirmesi için de, iyiliği emretmek ve kötülüğü nehyetmek şeklinde her iman ehline ödev yüklenmiştir. İşte yapılan kınamada, kişilerle anlık zevk almak için dalga geçip, nefsini tatmin etmek suretiyle zaman geçirip eğlenmek yerine, kişiyi uyandırıp rayından çıkan fıtratı tekrar ilk yaratım anında verilmiş olan ve olması gereken kıvama dönüştürmek içindir.
Yapılan fiili görüp, failin fiilini niye bu şekilde izhar ettiğini çözüp, fıtratını kıvama getirmek için çaba harcamalıyız. Ama kişiyi fıtratını kıvama getirmediği için değil de, yaptığı eylemlerinden dolayı kınarsak, hata yapmış oluruz. Ama insanların kendi elleriyle kıvamlarını değiştirebileceği gerçeğinden dolayı da, nimete erenlerin kıvamlarını elde etmeleri için hata yapanları da, yüzlerine karşı uyarıp gerekli çalışmaları yapmaları hususunda yardımcı olacağız. Toplumun ifsadına çalışanları ise, elle düzeltmeye çalışacağız. Bilfiil elle düzeltmek memleketi yöneten kolluk ekiplerine ait olduğu için, toplumun islahını bozanların terbiyesi için memleketi yöneten kudrete müracaat edeceğiz. Bizler ferdi olarak, dil ve anlatımla bozulan fıtratları tekrar istikamete çevirmek için, gerekli olan ilmi, hikmetleriyle beraber izah edip gerçeği anımsatacağız. Eğer ki anlatıp izah etmeye gücümüz yetmezse, kalbimizle o istikametsiz eylemden nefret edip oradan uzaklaşacağız ki, bizim de fıtratımız bozulmasın.
Varlığımızın hakikati her ne kadar Allah’ın esmalarının tecellileri olarak bizden husule gelmişse de, öz cevherimiz olup bizde zuhur eden esmaların içerik kıvamlarını bize verilen ilim, irade ve kudret ile değiştirebiliriz. Öylece bizde zuhur eden tecellilerin kıvamının değişimi ile Allah’ın inşasıyla ve Allah’ın hükmü dâhilinde birçok huyumuzu ve tabiatımızın istikametini değiştirebiliriz. Zaten onun için de mesulüz.
Örneğin, gider tıp okuruz teorik olarak, sonra onu yaşamda hayata geçiririz. Yaşamda hayata geçirilmeyen teorik tıp bilgisinin ne anlamı olur ki? Allah sistem ve düzenini okuyup anlamamız da öyledir. Fiiliyata geçirilmeyen ilmin hiçbir faydasını göremeyiz. İlmin karşılığını yaşamımızda uygulamadıkça huzur bulamayız. İşte her öğrendiğimiz hakikatin ilmini nefsimizde uygulamakla o ilmin faydasını elde ederiz. “Âlemin” dediğimizde maksat, genelde tüm varlıklardır. Özelde ise, muhatap tüm insanlardır. Daha özelde de her insandır. Çünkü her insan tüm âlemleri içinde cem eden çok özel bir varlıktır.
Biz genelde hafızamızı insanların davranışları ile doldururuz. Şu şöyle yaptı, bu bunu yaptı, yapmasaydı bu olmazdı, derken vaktimiz heba olup gidiyor. Allah bu ayetle bize diyor ki, zihninizi boş şeylerle dolduracağınıza “Elhamdü lillâhi rabbil’alemin” diyerek zihninizden boş şeylerin tümünü atın yabana ve görün kendinizdeki gelişmeyi.
Bir örnekle konuya devam edelim. Her günahın küçüğü olur, büyüğü olur. Bir insanı zihnimizde düşünürsek küçük gıybet olur. Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi ve sellem efendimiz der ki, küçük günah büyük günaha götürür. Zihninde insanların hatalarını düşünen kişinin, düşündüğü kişilere karşı kalbinde kin ve nefret çoğalır. Sohbet ortamını bulunca hafızasında biriken gıybeti konuşmaya başlar. Böylece büyük günah oluşmaya başladığından, küçük günah büyük günaha dönüşmüş olur. Bu olay her günah için aynıdır. Oysaki mutlak değerlendirmeyi Allah’a bırakıp çalışmasına devam etseydi, kendisi için çok daha faydalı olurdu.
Allah bize günde beş kez hatırlatarak, ey kulum unutma ki, olay “Elhamdü lillâhi rabbilalemindir” der. İnsanları yaratan odur. Terbiye edici odur. Sen elinden gelen anlatımı ve uyarıyı yaptıktan sonra, bırak kafanı onlarla meşgul etmeyi yazıktır, israf etme vaktini. Bil ki terbiye eden sadece Allah’tır. Kişi gerekli ilmi duyar ve gerekli çalışmayı yapmayıp Allah’tan istikamet istemezse, sen ne yapabilirsin ki. Evet, okuruz ama ne dediğimizin farkında bile olmadan ve hiç bir tat almadan hızlıca rükuya eğiliriz. İşte anla ki mutlak değerlendirme Allah’a aittir. Çünkü âlemlerdeki tüm mana bileşimleri onun yaratmasıyladır ve ondan gelmektedir. Bunu fark ederek şöyle düşünmeye başlarız; ben artık insanlar hakkında gereksiz olarak yorum yapmayı bırakıp mutlak değerlendirmeyi Allah’a bırakarak kendime döneceğim ve kendi gelişimime bakacağım.
3.AYETLE ÖZE YOLCULUK
Tüm varlık tecellilerini yaşatan odur. Tüm var ettiği tecellilerini devam ettiren de odur.
Kur’anın ayetleri bir birini açıklar. Fatiha’nın üçüncü ayeti ikinci Ayetin açıklaması mahiyetindedir. Çünkü tüm varlıklarda rahmaniyet ve rahimiyetin zuhurunun tecellileri seyir edilmektedir. EL takısı, başında geldiği kelimeye bilinirlilik anlamını katar. Buradaki kelimelerin başlarına EL takısı geldiğinden dolayı, ortaya şöyle bir anlam çıkar; mutlak olarak bilinen Rahman odur. Yani seyir ettiği tüm varlık tecellilerini yaşatan bizzat odur.
İşte bu yaşatma işi rızıkla olur. Yani her varlığı rızkıyla yaratarak hayat verir. Bu rızık olayı ise, meleklerde rızıkları öz yapılarının içine konularak var edildikleri halde, diğer varlıkları dışarıdan besleterek rızıklarını sağlatır. Örneğin insan rızkını dışarıdan yaşam gıdası olan yiyecek ve içecekleri edinerek elde eder. İnsanın dışarıdan edindiği bu yaşam gıdalarını ise, Allah lütfuyla var ederek insanın yaşam alanına gönderir. İnsan da kendisindeki akıl ve fikirle iradesini kullanarak emek sarfedip, gönderilen rızkını ayırt ederek vücuduna katar. Öylece kişinin yaşamı devam eder.
Ayetin devamında der ki, mutlak bilinen rahim odur. Rahim isminin başında da EL takısı gelmiştir. Burada “tüm var ettiği tecellilerini devam ettiren de bizzat odur” anlamı çıkmış olur. Ama zikir çekerken başında EL demeyiz. Rahim Rahim Rahim diye okuruz. Çünkü biz istediğimiz kadar gelişelim, asla ve asla mutlak olarak bilinen EL(r) Rahim olamayız. Her zaman ona kuluz. Bizim derunumuzda o tohumlar var ve yeşertmek için çaba gösterip sürekli olarak onun kapısını çalarız. Yani olay bireyseldir. Ama âlemlerin rabbi dediğimizde ise, Esma boyutu itibarıyla sonsuz ve sınırsız olan tümel yapıya bakarız.
Allah’a ait olduğunu ikrar ederiz. Allah Rahman isminin tecellisi ile âlemlerin rabbi olarak, yarattığı her bir varlığı rızkıyla oluşturmuştur. Yaratılan varlığın varoluş hedefine doğru yaşantısını devam ettirmesi için de, gerekli olan rızkını yani yaşam gıdasını bizzat kendisi yaratıp sunandır. Çünkü yaratan ve yaşatan bizzat odur. Hiçbir kulun rızkını diğer kulunun eline vermeden kullarına sunduğu rızkı vesilelerle kendisine ulaştırır. Eğer ki isterse, vesile olmaksızın direk, istediği kuluna istediği anda kudretiyle rızkını varedip sunabilir. Çünkü onun gücü her şeye yeter. Ama dünya yaşamının sırrı olarak sebepleri devrede tutarak kulunun iman ve teslimiyetini ölçüyor.
Ayrıca Allah, Rahim isminin tecellisi ile, yarattığı tüm varlıkların ve dolayısıyla insanın da neslini çoğaltır. Yani genelde her varlığı, özelde ise arzda halife olarak insanı yaratıp neslini ve yaşam gıdasını kendisine sunmayı devam ettirir. Yani Allah, yarattığının rızkını bizzat verip neslinin devamını da bizzat kendisi sağlar.
İşte bu düşünce bizde oturursa, artık kalbimizde Allah’ın kullarına karşı oluşan haset de biter. Ne zaman ki bir insana karşı kalbimizde haset oluşursa, gözümüzde hemen bu ayetler canlanır. Nefsimiz bize “Errahmânir’rahim” odur der ve bizi levmeder yani kınar. Der ki ona rızkını Allah vermiştir, sana ne oluyor. Sen git kendi gelişimine bak. Hemen sudan çıkmış balık gibi oluruz.
İşte Fatiha süresinin her ayeti hakka yolculuk etmek isteyenler için yoldaki trafik işaretlerine benzer. Sağa dön, sola dön, önünde keskin dönemeç var kendine dikkat et der gibi, bizleri öz hakikatımıza doğru yönlendirir.
4.AYETLE ÖZE YOLCULUK
Seyrini oluşturduğu tüm tecellilerin sahibidir, hem tümünü yönetendir.
Malik veya melik olarak okunulur. Malik sahip olan demektir, melik ise yöneten demektir. Şimdi düşünelim; insanın zahiri ve batini tüm varlığı, yani insanı maddi ve manevi olarak oluşturan bileşim, Allah’a ait olan ve esma-ül hüsna ile isimlenen mana içeriklerinin, bileşke halinde, ihtiyaç duyulan oranlarda, bir araya gelmeleriyle oluşmuştur. Yani her insanın ayrı bir bileşimi vardır. İşte var olan her bileşim de gene tümüyle Allah’a aittir. Her yarattığını ise, rızkıyla beraber yaratır. Öylece de, hükmü dâhilinde yaşamını devam ettirir.
Madde ve mana olarak gördüğümüz tüm varlıklar, aslında tek bir nurdur. Bu bir tek nuru oluşturan içeriğe bakılınca, gerçekte bileşke olan ve bu bileşkenin içeriğindeki bileşenlerden her bir bileşen, esma-ül hüsna diye sunulan isimlerle isimlendirilerek bizlere tanıtılmıştır. İşte bu bileşke, Allah’ın nurundan şuleler şeklinde, kendinden kendine diyebileceğimiz bir tarzda oluşur. Bu şuleler şeklinde oluşan manaların, bileşim şeklinde bileşke oluşturmasıyla varlık âlemi dediğimiz âlem oluşur. İşte bu varlık âleminde var edilen her varlığın maliki yani sahibi Allah’tır. Madde veya mana olarak bize gözüken tüm bileşimlerinin meliki yani yöneteni de Allah’tır. İşte bunu fark ettiğimizde, insanların eylemlerinin değerlendirilmesini hafızamızdan çıkarır ve tümüyle kendimize dönerek kendi hakikatimize doğru da yola çıkmış oluruz.
Zaten dikkat edersek bundan sonra gelen ayetler tamamıyla bize dönüktür. Fatiha’nın birinci bölümü olan ilk dört ayeti zihnimizde tam olarak oturursa, işte o zaman, kişinin kıldığı namazından alacağı tat bambaşka olur. Kişi artık kimseyi düşünüp dert edinmez ve tüm düşüncesi Allah’a döner. Gıybet biter, haset biter, kin biter böylece her kişiyi affederek maddi ve manevi tüm haklarını bağışlar. Öylece sağanak yağış gibi rahmet tecellilerine mazhar olur. İşte Fatiha suresi bizim ana rotamızdır. Gideceği yerin rotasını bilmeyen, başıboş olarak denizde dolaşıp batmaya yüz tutacaktır.
Din gününü anlamak için öncellikle şu bilgiyi iyice oturtalım; Hu isim zamiriyle işaret ettiğimiz mutlak hüviyet, kendinden kendine yansıyan nuruna nazar etti. Gizli olan hazinesinde var olan hadsiz ve hesapsız manalarının akış serüvenine bakınca, bu serüvende var olan nuraniyeti ve ilmi, seyir döngüsüne koydu. Bu seyir döngüsünde oluşturduğu öz seyrinde ise, kendisini Allah ismini ile andı. Onun yanı sıra başka bir vacibul vucud var olamayacağı için, dolayısıyla bu nura bakılamayacağı için, bu içerik zenginliğine gizli hazine denmiştir. Çünkü onun gayrı her hangi bir varlık mutlak bir vucüd ile mevcut değildir ki onun nurunun dışında durarak o emsalsiz nuru görsün.
Kendisine Allah ismini verip öylece tanıttıktan sonra, nuruyla nurlandırıp bileşimleştirmek suretiyle bireyleştirerek bir hüviyet içinde şuur verdiği varlıkları seyir âlemine soktu. Yani mutlak nurundan bir tutam nurunu alıp yoğunluğunu düşürerek “kün” emriyle “ol diyerek” varlık alan tüm âlemleri bir “an”da var etti. Bu “an”ı da kendi içinde altı güne bölmek suretiyle bir düzen içerisinde oluşturdu. Yaratılan tüm bu düzenin hâkimiyetini ise, kendi eline aldı. Yani yarattığı hiçbir varlığa hüküm koyma işini teslim etmedi.
İşte bir “an”da olup biten düzen ve adına İslam dediği bu “an”, tek bir “an”dır ve bu “an”a din günü denmiştir. Allah’a göre bir “an”dır. Bize göre ise geniş “an”dır. Allah, gün, ay ve yıl gibi zaman kavramlarını, yaşam alanımızı dengeli olarak takip etmemiz ve hesap tutmamız için var etmiştir. İşte tüm bu yaratım tek “an”dır ve bu “an” din günüdür ki, bunun hem meliki hem de maliki sadece Allah’tır.
Allah ismi, HU isim zamiriyle işaret ettiğimiz mutlak hüviyetin seyre başladığı an, kendine verdiği özel isim olduğundan herhangi bir dilde tercümesi yoktur. İşte bu yönüyle Allah veya HU isim zamiriyle işaret ettiğimiz mutlak hüviyet, İkisi de aynı olan biricik rububiyet ve ulûhiyet sahibinin mutlak hüviyetine işaret eder.
Din günü, bizlerin hissettiği zaman kavramına göre her an geçerli olan Allah’ın değişmez düzenidir. Hatta “el an kema kan yani bilinen an, başlangıç anıdır” sözü her “an”dır. Bize göre ise, çok an olarak temaşa edilir. Hu isim zamiriyle işaret ettiğimiz mutlak hüviyete göre ise tek andır. Kıyamete kadar ve sonrası sonsuz hayat dahi bu anın içerisindedir. Biz de olaya Allah nazarı ile bakarsak, tek an olarak görürüz. İşte tek an nazarına kavuşan, geleceği de görür, geçmişi de görür. Onun için zaman kavramı geçmiş ve gelecek kalmaz. Onun için de “an”da olan vaktinin eri olur. “An”ı yaşa işte an bu andır.
“An”ı yaşamak, içinde bulunduğun göresel “an”ın bedensel dürtüleriyle harmanlaşan hayvansal güdülerin yönlendirdiği bedensel zevklenme yaşamı değildir. “An”da yaşamı bu bedensel zevklenme zannedenler ise, esfeli safilinde yaşadıklarının farkında bile değillerdir.
Hatta Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi ve sellem efendimiz bir hadisi şerifte, şu anda kıyamet öncesi dünyanın son yıllarını görüyorum. Dünyada tek imanlı kalmamış, biri eline kazmayı almış ve Kâbe’yi yıkıyor. Şimdi o adamı görüyorum demişti. Allah nazarıyla bakan yani “an”a kadar çıkan için her yer ve zaman seyran olur. Ama şu saatte, şu günde veya şu yılda olacak diye zaman verilemez.
Tabi biz bunu görmek için değil, sadece Allah’a olan kulluğumuzu dillendirerek mutlak hürriyetimize kanat çırpıyoruz. Allah perdeyi açar veya açmaz, gene de o bilir. Bize düşen kulluğumuzun hakkını vermektir. Biz keramet peşinde değiliz. Hatta keramet peşinde koşmak, çocuğun oyuncak peşinde koşmasına benzetilmiş ve keramet göstermek, kişinin en ayıp halini insanlara göstermesi olarak tabir edilmiştir. Zaten en büyük keramet istikamet üzere olmaktır.
5.AYETLE ÖZE YOLCULUK
Yalnızca sana kuluz ve kulluğumuzun idamesi de yalnızca senin yardımınladır.
Burada dikkat etmemiz gereken bir konu, mutlak hüviyet sahibi olarak Allah’ın ulûhiyetini görmemiz ve bizim de bir kişilik sahibi olarak ona yönelmemizdir. Yani hüviyetimiz ve var oluşumuz bir gölge varlık gibi veya sanal bir varlıkta olsa, bizim var olmamız ve Allah’tan istekte bulunabilmemiz bize benliğin verildiğinin hakikatidir.
Bu ayet üç bölümden oluşan Fatiha suresinin ikinci bölümüdür. Bu ayet, Kur’anın vermek istediği ana temaya analık edip, kul ile Allah arasındaki ana bağlantıyı ve gerçek münasebeti açıklar.
Bu ayet genel halk dilinde şöyle açıklanır; ayetteki filler çoğul olarak geldiğinden derler ki, insan Allah’a yeryüzünde halife olduğu için, tüm varlık adına vekâlet ederek der ki, Allah’ım ben ve benle birlikte herkes sadece sana kulluk eder ve sadece senden yardım diler. Bir nebze haklı olabilirler. Ama bu ayetin kapsamı apayrıdır. Önceki ayetleri iyice tetkik edersek “iyyake nabudu ve iyyake nastein” ayetindeki maksadın bambaşka olduğunu anlarız.
Bu ayeti en iyi şekilde anlamak için ilk dört ayetin gölgesinde bu ayete bakmalıyız. “İyyake nabudu” burada Bب harfinin Besmeleye kattığı mulabese yani giyilen elbise anlamını düşünerek ayete odaklanalım. Zaten Besmelede varlığımızın içeriği hakkında malumat sahibi olmuştuk. Anlamıştık ki varlığımızı oluşturan manaların her biri Allah’ın mutlak manaları tarafından etrafı sarılmış haldedir. İşte bunu dillendirerek şöyle deriz; Allah’ım benim varlığımı oluşturan tüm içerik katmanları ve kuvveleri, tüm varlığını senin öz nurundaki mana kuvvelerinden aldığı için, senin kuşatman altında olarak sana kuldurlar. Burada çoğul ekiyle sana kuldurlar diye gelmiştir. Çünkü böyle dediğimizde asıl maksadımız bendeki tüm manaların her biri ayrı ayrı sana boyun eğmiştir anlamındadır.
Biz, Allah’ın izhar etmek istediği tüm manalarıyla nefis yani hüviyet kazandığımız için, hüviyetimizi oluşturan tüm manalar adına Allah ile konuşuruz. Onun için de deriz ki, kesinlikle benim zuhur eden tüm varlığım, senin seyir ettiğin öz nurunun içeriğini teşkil eden ve Esmaül hüsna ile işaret edilip adlandırılan manaların tarafından oluşturulmuş olup, içeriğimi oluşturan tüm manalar sana boyun eğmişlerdir. Bendeki tüm manaların aslı senindir ve senden gelmişlerdir. Yani sana kuldurlar. Kulun oldukları için de, senin mutlak nurunda var olan içerik ne ise, işte o içeriğini onlara dolayısıyla da bana yaşatırsın.
“Ve iyyake nastein” burada da Bب harfinin Besmeleye kattığı istiane yani yardım edip güç ve kuvvetiyle oluşturma anlamını düşünerek ayete odaklanalım. Ayetin bu kısmıyla da şöyle düşünürüz; ben, bendeki tüm varlığımı oluşturan manalarının devam etmesi ve dolayısıyla yaşayışımın sürekli olması için, senden bana aksettirilen manaların bir noktada cem olmasıyla var oluyorum. Sen, benim varlık hüviyetimi ve var oluşumumu oluşturmak için oluşturduğun akıntı vanasını kapatırsan, tümüyle tüm varlığım olarak yok olurum. Benden bir tek emare kalmaz. Yani kulluğumun devam etmesi, senin her an yeni bir “şan”da olarak bende tecellilerinin devam etmesiyle oluşuyordur.
Dolayısıyla deriz ki, Allah’ım benim varlığımı oluşturan tüm manalar, senin sonsuz manalarına boyun eğmişlerdir. Ayrıca benim varğımın devam etmesi için, senin bende tecelli ettirdiğin manalarının, bendeki tecellilerinin devam etmesine bağlı olduğundan, ben sana muhtacım. Çünkü tümü senin ve senden bana tecelli ederek beni var göstermiştir.
İşte bu bölüm, Allah ile insan arasındaki ilişkiyi özetler. Bu çok önemli bir konudur. Anlaşılması elzemdir. Yoksa nasıl namaz kılacaksın ve Allah ile nasıl irtibat kuracaksın. Bu ayetle sadece yaratılmışları düşünürsek ve sanki onlar adına konuşuyor gibi yaparsak, olaya odaklanamayız. Ayrıca ayetin bizde tecelli ettireceği isteklendirmeden de mahrum kalırız. Bu ilişkinin farkına varan kişilerde iman oluşması ile birlikte, olaya şahadeti başlar.
Birde namaz kılmayı böyle deneyelim. Aldığımız tat damağımızda kalacaktır. Çünkü bu düşünce gücüyle kişi öz manalarının farkına varır ve anlık teslimiyeti oluşur. Öylece kişide, tam yönelmenin verdiği huzur ile yakinen hissedilen iman oluşmaya başlar.
Namazdan sonra selam verilir ya, işte o zaman kişi çevresine der ki, artık ben sana başka gözle bakacağım ve sana emniyet olacağım. Bendeki öz cevher neyse sendeki de aynıdır. İhanet kimseye ihanet edemez. Yalan konuşamaz. Kimseye küfür edemez. Düşünsenize derununa iniyor ve selam ile derunundakini dışarıda da seyre başlıyor.
6.AYETLE ÖZE YOLCULUK
Bizleri doğru olan yola ilet.
Hani bizdeki tüm manalar onun ya onun için de deriz ki; Allah’ım bizi doğru yola ilet. Yani bana projekte ettiğin tüm manalarını bende öyle projekte et ki doğru yola gireyim. Şimdi burada soru işareti oluşuyor. Kişi ikilemde kalıyor. Çünkü tüm esma kuvveleri Allah’ın ise ve varlığımı oluşturan kuvveler de ondan geliyorsa benim yolumun yanlış olması mümkün olur mu? Zaten tüm kuvveler onun ve ondan bana yansıyor. Ben her hal ve şartta ona kulum, o zaman nasıl olur da yanlış yolda olabilirim? İşte tüm muammaları ortadan kaldırmak için hemen sonraki ayet tüm soru işaretlerini gideriyor.
Şöyle ki; Madem her biri bir isimle anılmış tüm manalar onundur. O zaman bana projekte edilen manalar bozuk yol olamaz. Bende zuhur eden onun her bir manası, onun hükmüne tabidir. Dolayısıyla bende tecelli eden tüm tüm yönlerin onun ilmiyetiyle var edilip onun benden zuhur ettiği ile sınırlıdır. Yani bendeki her bir mana akıntısı onun kuludur. Onun her bir kulu yani bana tecelli edip akseden onun her bir manası ise, kendisine boyun eğmiş durumdadır. O zaman doğru yoldadır. Ondan gelmişse bozukluk olamaz diye düşünceler oluşabilir. İşte tüm bu düşünceleri sonraki ayet ortadan kaldırır.
7.AYETLE ÖZE YOLCULUK
Beni nimete erdirdiğin kişilerin yoluna ilet. Şirke girdikleri için senden mahrum kalanların ve doğru yolda yürürken yolunu şaşıranların yolundan beni koru.
Buradaki şu inceliğe dikkat edelim; önceki ayetler çoğul edatıyla geldiği halde, bu ayetteki sunum tekil olarak gelmiştir. Çünkü tüm güzellikleri yaşayan bireysel hüviyete sahip olan kişi, bizzat bu ayetleri okuyandır. Önceki ayetlerde işaret edilen çoğulluk, kişideki Allah’ın rububiyeti itibarıyla kendisine akseden tüm manaların, ayeti okuyanın bireysel olarak oluşturulan benliğinin bir birey olarak Allah’a, Allah’ın ulûhiyetini göz önüne alarak dua edip yalvarması olayıdır.
Şöyle deriz; Allah’ım bana projekte edip bende açık ettiğin tüm mana bileşimlerinin zuhuru, bende nimete eren kişilerin bileşimi gibi olsun. Çünkü kâfir olan kişiler dahi öz bileşimi çerçevesinde Allah’a boyun eğmiş durumdadır. Şeytanlaşmış tüm cin ve insanlar dahi boyun eğmiş durumdadır. Tüm zalimlerde de aynı şekilde öz bileşimleri hakka boyun eğmiş durumdadırlar. Çünkü tümünün esma bileşimleri onundur ve onun ilmi tümünü kuşatmış durumdadır. İşte bu ayete baktığımızda ise durum biraz daha özele indirgeniyor. Ve şöyle diyor;
“Siratellezine en amte aleyhim” yani Allah’ım nimete erenlerin yolunu bana ver. Yani diyoruz ki; Allah’ım senin bende oluşturduğun ve oluşturacağın esma bileşimi, nimete erenlerin ki gibi olsun.
Hem “Ğayril mağdubi aleyhim”, bu mana bileşimi ile oluşan bileşimim, şirk koştukları için senin gazap ettiğin kişilerin bileşimi gibi olmasın. Yani şirklerinden dolayı senden mahrum kalanların bileşimi gibi bir bileşimden beni koru.
Hem benim bu bileşimim “daaalliiin” yani doğru yol onlara tebliğ edildikten sonra dalalete sapanlar gibi bir bileşim de olmasın. Yani doğru yolda yürürken yolunu şaşıran kişiler gibi olmaktan da beni koru diyerek Allah’a sığınırız.
Bu ayette “daaalliiin” kelimesini okunulurken özellikle göz önünde bulundurmamız gereken husus şudur; daha önceki peygamberlerin öğretilerinden sapan kişiler gibi bizim de doğru istikametten sapmadan ömrümüzü tamamlamamızdır. Örneğin; Hz. Musa aleyhi s selamın yolundan sapan ve isimleri günümüzde Yahudi olan kişiler ile Hz. isa aleyhi s selamın yolundan sapan ve isimleri günümüzde Hristiyan olan kişilerdir. Allah burada bize ihtarda bulunarak, hak yol olan Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi ve sellemin öğretmiş olduğu tevhid çizgiden sapmamak için her namazda bunu tekrar edip, saf ve duru olan fıtratı hatırlatan islami inancımıza sahip çıkmamızdır.
Sonra âmin diyerek sureyi kapatıyoruz.
Fatiha suresindeki hissedilen esintilere Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi ve sellem efendimizin “Fatiha suresi Allah ile kul arasında bir tür sözleşme ve antlaşmadır” diye söylediği şu mübarek sözü ile son verelim;
“Fatiha’yı okuyan kul, “El hamdu lillâhi rabbil âlemîn (âlemîne).” dediğinde Allah, ‘Kulum bana hamdetti’ der. Kul, “Er rahmânir rahîm(rahîmi).” deyince, ‘Kulum beni övdü’ der. Kul, “Mâliki yevmid dîn(dîni).” deyince, ‘Kulum beni yüceltti’ der. Kul, “İyyâke na’budu ve iyyâke nestaîn(nestaînu).” deyince, ‘Bu benimle kulum arasındadır, artık kulum ne isterse olacaktır’ der. Kul, “İhdinâs sırâtel mustakîm(mustakîme). Sırâtallezîne en’amte aleyhim gayril magdûbi aleyhim ve lâd dâllîn(dâllîne).“ deyince Cenâb-ı Hak, ‘İşte bu yalnızca kulum içindir, isteği yerine gelecektir’ der” (Müslim “Salât”, 38, 40).